EDUKACJA REGIONALNA NA LEKCJACH POLSKIEGOAutorskie pomysły Bogusławy Kordas
|
Przedstawione konspekty lekcji to
autorskie pomysły lekcji, samodzielne całostki lekcyjne
przeznaczone dla klas gimnazjalnych, realizowane w ramach lekcji
języka polskiego. Cele typowo polonistyczne, nakładają się w
wyżej wymienionych lekcjach na wychowawcze, a centralnym punktem
każdego spotkania staje się wysłuchanie monologu Ślązaka
Roku 2001, 1994, 2001 - wszyscy z Rybnika bądź najbliższej
okolicy. (płyta z nagraniami monologów dołączona jest do
pamiątkowego wydania książki "Po naszymu - czyli po
śląsku". Wyd. it@tis 2002)
Obserwacja tego co mówią gawędziarze (opis
obyczajów, świat wartości, refleksje metafizyczne)
i jak mówią (gwara przejawiająca się na
różnych poziomach języka) prowadzi do uświadomienia sobie
przez uczniów specyfiki naszego regionu, tego co w nim swoiste i
tego co wspólne dla całego obszaru Polski.
Oddzielnym pomysłem jest wycieczka do muzeum
biograficznego Gustawa Morcinka. Tekst "Łyska z pokładu
Idy" przywołany zostaje jako kontekst dla monologu pana
Henryka Konska (klasa II). Kontynuacja wątku związanego z tym
śląskim pisarzem prowadzi wprost do Skoczowa (oddalonego od
Rybnika o
Cele operacyjne:
. Uczeń potrafi nazywać uczucia,
dzielić się wspomnieniami( aspekt integracyjny- początek roku
szkolnego w nowej szkole)
. Uświadamia sobie sens górnośląskiego
zwyczaju "wręczania tyty" i widzi jego unikatowy
charakter na tle innych regionów Polski (edukacja reg. T.6)
. Rozpoznaje gwarowy kod przekazu -
słyszy różnice fonetyczne, fleksyjne, słownikowe i frazeologiczne
w wysłuchanym monologu( eduk. reg. T.7)
. Definiuje pojęcie "gwara",
"dialekt"
. Rozumie bądź poznaje( dzieci
niegwarowe) znaczenie słów związanych z przeżyciami
pierwszoklasisty
Metody pracy:
. Swobodna rozmowa
. Pogadanka w oparciu o album- katalog
"Dzieciństwo"
. Wysłuchanie nagrania monologu Hani
Kołek-Młodzieżowej Ślązaczki Roku 2001
. Praca na tekście monologu (analiza
języka)
Środki:
. Zdjęcia dzieci i nauczyciela (!) z
rodzinnych albumów.
. Katalog wystawy "Dzieciństwo".
Wyd. Muzeum Śląskie, wrzesień 2003
. Odtwarzacz i płyta CD z monologiem
Tok lekcji:
| Działania nauczyciela |
Oczekiwane
odpowiedzi uczniów |
| 1.Ogniwo wstępne Nauczyciel prosi o podzielenie się
doświadczeniami osobistymi związanymi z pierwszym dniem
w szkole podstawowej |
Dzieci mówią o zapamiętanych uczuciach
związanych z 1.IX( strach? zagubienie? osamotnienie?
wyróżnienie? radość?...), Prezentują
zdjęcia z rodzinnych albumów, wskazują na stały ich
rekwizyt- tytę |
| Jakie intencje ze strony rodziców
towarzyszą "obrzędowi" wręczania dziecku
tyty? |
Ułatwić start, "osłodzić"
pierwsze stresy, niepowodzenia- SZACUNEK DLA DZIECKA,
jego uczuć |
| 2.Część główna lekcji Uzupełnienie wiedzy
na temat zwyczaju: |
|
| a) znany tylko na Śląsku |
|
| b) najstarsze świadectwo fotograficzne-
lata 20-te (album "Dzieciństwo") c) dostrzeganie potrzeb dziecka wśród
zamożniejszych, śląskich rodziców już w początkach
wieku XX to wyjątkowość, bo powszechne myślenie o
dziecku jako istocie wrażliwej, potrzebującej
akceptacji, uwagi, obecności dorosłego, rozwijania jego
zainteresowań, liczenia się z uczuciami to pogląd
dosyć młody jeśli chodzi o powszechne myślenie( por.
album, obraz dziecka w literaturze, lit. dla dzieci) |
Samodzielny zapis
najistotniejszych faktów związanych ze zwyczajem-
odczytanie, ewentualna korekta |
| |
|
| Wysłuchanie monologu Hani Kołek - 7min.10s. |
Dzielenie się uwagami, uczuciami,
rozpoznanie kodu przekazu, podanie gwarowych określeń |
| Podane przez dzieci gwarowe określenia
zapisuje w słupkach |
Uczniowie próbują okryć klucz takiego
zapisu. W efekcie pracy powstaje tabelka uzupełniona
przez dzieci w trakcie ponownego wysłuchania. |
| Zmiany fonetyczne |
Zmiany fleksyjne |
Zmiany leksykalne |
Zmiany frazeologiczne |
| prziszli |
chodziłach |
szumny |
zawołać z lotania |
| żol |
szłach |
paskudy |
dostać tyta |
| nieposłeszno |
du dom |
rechtorka |
dostać w tyta |
| pryndko |
łoński |
dostać od Dzieciątka |
|
| stanyła |
spodek |
wparzyć do tyty |
|
| zygarek |
klajd |
||
| pierszoki |
wadzić się |
||
| szkolorz |
Ogniwo końcowe
Wnioski dotyczące
języka wypowiedzi
. Dziewczynka mówi gwarą (gwara -
terytorialna odmiana języka ogólnego).
. Gwara okolic Skrzyszowa charakteryzuje
się swoistą wymową, słownictwem i frazeologią, najwięcej
zmian w porównaniu z językiem ogólnym jest w warstwie
słownikowej i frazeologicznej, najmniej w fleksyjnej, składnia
bez zmian.
. Typowe zmiany fonetyczne:
| W języku ogólnym |
W gwarze |
| y (przyszli) |
i (prziszli) |
| a (żal) |
o (żol) |
| e (zegarek) |
y (zygarek) |
| ę (prędko) |
ynt (pryntko) |
Zadanie domowe dla
chętnych:
Ułóż monolog w gwarze
o wybranym wydarzeniu z twojego życia.
Cele operacyjne:
. Uczeń uświadamia sobie sprawę
"ginących"- w związku z rozwojem techniki- zawodów
. Dokładniej poznaje pracę "koniorza"
. Poznaje formanty charakterystyczne dla
rzeczowników- wykonawców czynności(-arz, -acz, -i(y)ciel)
. Rozpoznaje gwarowy kod przekazu -
słyszy różnice fonetyczne, fleksyjne, słownikowe i frazeologiczne
w wysłuchanym monologu( eduk. reg. T.7)
. Definiuje pojęcie "gwara"
. Rozumie bądź poznaje( dzieci
niegwarowe) znaczenie słów związanych z pracą na kopalni
. Poznaje fragment tekstu G.Morcinka
"Łysek z pokładu Idy"
. Nazywa zjawisko stylizacji językowej(
dialektyzacja)
Metody pracy:
. Wysłuchanie monologu pana Henryka
Konska - Ślązaka Roku 1994
. Analiza językowa tekstu monologu
. Prezentacja wybranych fragmentów
"Łyska z pokładu Idy" G.Morcinka
. Pogadanka o utworze, analiza języka
Środki:
. Odtwarzacz CD, płyta z monologiem
. G.Morcinek, Łysek z pokładu Idy. W :
G. Morcinek, Wybór nowel. WL, Kraków 1956.
. J. Kaden-Bandrowski, Zawody.Zbytki. WL,Kraków
1982.
Tok lekcji:
| Działania nauczyciela |
Oczekiwane
odpowiedzi uczniów |
| 1. Ogniwo wstępne Podanie tematu
lekcji 2. Część
główna lekcji Nauczyciel na
tablicy zapisuje nazwy zawodów, czyta fragm. nowel J.
Kadena-Bandrowskiego z tomu Zawody.Zbytki z pytaniem
"o kim mowa" - odpowiedzią
jest nazwa dawno już niewykonywanych zawodów Analizujemy pod
względem słowotwórczym nazwy wykonawców czynności |
Uczniowie zdają relację z zadania domowego
z rozmów z rodzicami, dziadkami, starszymi członkami
rodziny o zawodach, które wykonywano w czasach ich
młodości. Ustalają
powód zaginięcia zawodu druciarz, praczka
do podstawy
słowotwórczej( która pochodzi od czasownika bądź
rzeczownika) dodajemy przyrostek -ka,-arz; ten typ
słowotwórczy obecny i współcześnie( por. lekar-ka,
nauczyciel -ka, dziennik-arz, aptek-arz) |
| Prezentacja monologu p. Henryka Konska z
Gotartowic- Slązaka Roku 1994 (8min.50s.) |
|
| Prośba o odtworzenie zdarzeń
opowiedzianych przez p.Konska. Charakterystyka zawodu
"koniorza". |
Szukanie pracy na kopalni, posada koniorza,
koń spełniał funkcję dzisiejszej lokomotywy, ale nie
"narzędziem" pracy- więź ze zwierzęciem (kończyna,
rozmowy, współczucie, przyjaźń). |
| Specyfika języka wypowiedzi. |
Pan Konsek opowiada gwarą (regionalna
odmiana języka).Z zapamiętanych i wynotowanych przez
nauczyciela na karteczkach form uczniowie uzupełniają
tabelę. |
| Zmiany fonetyczne |
Zmiany fleksyjne |
Zmiany leksykalne |
Zmiany frazeologiczne |
| grziwa |
chodziłech |
gruba |
za łebonia |
| kuń |
jo przyszeł |
przodek |
mieć biedę |
| chruby |
jo dowiedzioł |
starać się |
w zegrodzie |
| sztympel |
jo siodech se |
sztajger |
wisieć w lufcie |
| dioboł |
chyciłech sie |
tyrać |
mieć głód |
| pochwolić |
obłapiłech sie |
piznąć |
chycić sie roboty |
| godać |
gizd |
||
| zamorzyć |
| Działania nauczyciela |
Oczekiwane
odpowiedzi uczniów |
Przeczytanie fragmentu Łyska z pokładu Idy
(np. strona 277 od słów "Górnicy w podszybiu
otworzyli windę" do "Koń tymczasem patrzał
po ludziach" Zachęta do
obserwacji tematu i języka wypowiedzi . |
Podobna tematyka (inne źródło
potwierdzające prawdziwość zwierzeń "koniorza"
Autor
naśladuje gwarę, ale zdecydowanie mniej form gwarowych
niż w monologu p. Konska. Zmiany fonetyczne
i leksykalne obecne, choć stosowane niekonsekwentnie |
| Takie naśladowanie odmiany j. ogólnego i
wprowadzenie jej do j. literackiego to STYLIZACJA. |
Wspólna redakcja notatki G.Morcinek w swoich
nowelach naśladuje gwarę śląską. Sięga po gwarowe
słownictwo i fonetykę, ale zmiany nie są konsekwentne;
frazeologia i składnia jak w j. ogólnym. Morcinek nie
pisze gwarą, lecz ją naśladuje. Taki zabieg to
STYLIZACJA GWAROWA inaczej DIALEKTYZACJA |
| 2. Ogniwo końcowe Jak oceniacie wartość usłyszanego
monologu, pracę zbieraczy takich tekstów? Czy stylizacje gwarowe w tekstach
literackich mają sens? Jaką pełnią funkcję? |
? uprawdopodobnienie
wypowiedzi bohaterów, koloryt środowiska, a
jednocześnie lepsze zrozumienie w szerszym kręgu
odbiorców. |
Zadanie domowe dla
chętnych
Nagraj gwarową
opowieść babci lub dziadka, zabaw się w językoznawcę-dialektologa
i zanalizuj język twojego rozmówcy. Wskaż różnice między j.
ogólnym a gwarą
WYCIECZKA PRZEDMIOTOWA
Cele operacyjne:
. Uczeń poznaje biografię Gustawa
Morcinka
. Zna najważniejsze tytuły utworów
Metody pracy:
Wycieczka do Muzeum im.
Gustawa Morcinka w Skoczowie
Muzeum im. Gustawa
Morcinka w Skoczowie
Oddział Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie
43-430 Skoczów, ul. Fabryczna 5
tel./fax (033) 8532913
Kierownik Muzeum: Halina Szotek
| Ekspozycja czynna: wtorek, czwartek, piątek: 9.00 - 15.00 środa: 9.00 - 17.00 sobota, niedziela: 10.00 - 14.00 |
Muzeum nieczynne w poniedziałki i dni
poświąteczne. Istnieje
możliwość udostępnienia ekspozycji poza godzinami
otwarcia po wcześniejszym uzgodnieniu terminu |
Ceny biletów:normalne3,00
zł od osoby
ulgowe1,50 zł od osoby
oplata za przewodnika -
20 zł,
lekcja muzealna - 20 zł
Cele operacyjne:
. Uczeń uświadamia sobie znaczenie
bicia dzwonów (teraz i w przeszłości) i swój stosunek do
dźwięków "sakrum".
. Uczeń poznaje frazeologizmy związane
ze słowem "dzwon".
. Rozpoznaje gwarowy kod przekazu -
słyszy różnice fonetyczne, fleksyjne, słownikowe i frazeologiczne
w wysłuchanym monologu( eduk. reg. T.7)
. Definiuje pojęcie "gwara"
. Rozumie bądź poznaje( dzieci
niegwarowe) znaczenie słów abstrakcyjnych związanych z
przeżyciami religijnymi
. Dostrzega związek monologu z innymi
tekstami literackimi ("motyw dzwonów")
Metody pracy:
. Wysłuchanie monologu p. Betiny
Zimończyk- Slązaczki Roku 2001
. analiza językowa i interpretacja
tekstu
. cicha lektura i piękna recytacja
tekstów( bądź fragmentów) literackich, w których pojawia
się motyw dzwonów
Środki:
. Odtwarzacz CD, płyta z monologiem
. Słownik frazeologiczny
. Wybór tekstów: K. Przerwa-Tetmajer-
Na Anioł Pański
St. Wyspiański- Wesele(fragm.)
A. Mickiewicz- Pan Tadeusz (fragm.)
B. Heyduk- Legendy i opowieści o Krakowie. WL,
Kraków 1985.
K. Wierman- Polskie dzwony. W : "Być sobą",
2001,nr7-8,ss.14-16.
Tok lekcji:
| Działania nauczyciela |
Oczekiwane
odpowiedzi uczniów |
| 1. Ogniwo wstępne Zamknijcie oczy,
"zamieńcie się w słuch". Wsłuchajcie się
w dźwięki waszej dzielnicy miasta. Co słyszycie? |
Pociąg? Samochody? Biegnące dzieci? .... Bicie dzwonów. |
| Ten głos słyszany w każdym polskim
mieście i na każdej wsi będzie dzisiaj przedmiotem
naszej obserwacji. Podanie tematu lekcji. |
|
| 2. Część główna lekcji Kiedy biją dzwony?
Co ogłaszają? |
Msza Św, Anioł Pański, pogrzeb,
nabożeństwa, dawniej - ostrzeżenie w chwili
zagrożenia "bicie na trwogę" |
| Czy znacie inne frazeologizmy związane z
dzwonem (w razie potrzeby sł. frazeologiczny) |
Serce dzwonu, serce jak dzwon, od wielkiego
dzwonu, ostatni dzwonek, dzwonek loretański |
| O której godzinie biją dzwony w twojej
parafii? Z ilu kościołów słyszysz dzwony? Jak
odbierasz ich dźwięk? (wspomnienie nauczyciela o "muzyce
dzwonów" w Krakowie- w obrębie Rynku 10
kościołów!) |
Swobodne wypowiedzi uczniów. |
| Wysłuchanie monologu pani Betiny Zimończyk
(8 minut). |
|
| Co jest tematem monologu? Z jakimi
zdarzeniami i emocjami wiąże się słuchanie bicia
dzwonów przez rybniczankę. |
Swobodna rozmowa po wysłuchaniu monologu.
Samodzielny zapis ujmujący najważniejsze zagadnienia (zdarzenia
- historia budowy parafialnego kościoła, zaangażowanie
księdza proboszcza, jego walka z chorobą i śmierć,
jego duchowa obecność wśród parafian i w sercu pani
Zimończyk. emocje-cała gama uczuć: radość,
fascynacja osobą ks. proboszcza- dobrego gospodarza,
poczucie jedności i wspólnoty parafialnej, ból i
cierpienie, pustka po stracie. Refleksja- współczesny człowiek nie chce
słucha dzwonów, przeszkadzają odpoczywać, są głosem
Boga, sumienia, a to może być niewygodne |
| Co dla was kryje się za frazeologizmem
użytym przez p. Zimończyk "wyrzec się
śląskiej ziemi"? |
? |
| W razie potrzeby komentarz o etosie
Ślązaka (
pobożności, religijności, pracowitości, rzetelności
w robocie, szacunku dla życia, dla innych- wszystkie te
wartości widoczne również w monologu) W jaki sposób p.
Zimończyk sformułowała myśli? |
W gwarze
śląskiej (definicja pojęcia - terytorialna odmiana
polszczyzny). |
| Jakie warstwy języka obserwujemy
analizując język wypowiedzi? |
Fonetyka, fleksja, słownictwo, frazeologia,
składnia. |
| W trakcie ponownego wysłuchania monologu
uzupełnijcie tabelę ilustrującą obecność form
gwarowych. |
| Zmiany fonetyczne |
Zmiany fleksyjne |
Zmiany leksykalne |
Zmiany frazeologiczne |
| spominać |
komisyja |
wyrychlić sie |
ciepać kamieniami na szkoła |
| pamientom |
weselszy |
przać |
niezdo mi sie |
| pastyrka |
wybrażom sie |
starka |
fest utoplać |
| łokna |
dowiedziałach sie |
fest |
płaczki sie cisły do oczu |
| łojce |
durch |
padajom moja starka |
|
| pywnica |
glajzy |
ciś sie na chama |
|
| ancug |
|||
| szrank |
|||
| bajtel |
Wnioski
z obserwacji języka. Typowe dla gwary śląskiej zmiany
fonetyczne:
. a wymawiane jak o
. e jak y
. ę jak yn
. i jak y
. o w nagłosie poprzedzone ł (labializacja)
Forma
grzecznościowa wobec osób starszych - czasownik w 3 osobie
liczby mnogiej, mimo że dotyczy liczby pojedynczej.
Najwięcej zmian w
zakresie słownictwa i frazeologii.
| Działania nauczyciela |
Oczekiwane
odpowiedzi uczniów |
| Czy problematyka "bicia dzwonów"
jest obecna w tekstach literackich, czy obca im? |
Pierwsze spostrzeżenia na podstawie
samodzielnych, pozaszkolnych lektur. |
| Praca w grupach i samodzielna lektura
wskazanych przez nauczyciela fragmentów, formułowanie
wniosków. |
Przydzielenie tekstów: . K. Przerwa-Tetmajer- Na
Anioł Pańsk . St. Wyspiański- Wesele(akt 2,
scena 7, wers 310-344) . A.Mickiewicz- Pan Tadeusz (księga
3, wers 663-667) + motto z pieśni o dzwonie F.Schillera
"Żywych zwołuję, zmarłych opłakuję, gromy
kruszę" . B.Heyduk- Legendy i
opowieści o Krakowie. WL, Kraków 1985. . K. Wierman- Polskie dzwony. W
: "Być sobą", 2001,nr7-8,ss.14-16. Sprawozdanie z
pracy grup: a) opis bibliograficzny utworu, b) recytacja wybranych przez grupę
fragmentów c) krótkie omówienie (czas
powstania, gatunek, problematyka) przygotowane na
podstawie własnych spostrzeżeń, Słownika mitów i
tradycji kultury, Słownika encyklopedycznego literatury
polskiej |
| Ogniwo końcowe Ocena ustnych
wypowiedzi uczniów, ewentualna korekta. Monolog B.Zimoczyk
wpisuje się w kanon tekstów, których motywem
przewodnim jest "bicie w dzwony" |
