Maturalne analizy tekstów literackich: poezji, prozy i dramatu - opracowanie mgr Barbary Kalisz nauczyciela-bibliotekarza a zarazem polonisty z Zespołu Szkół Zawodowych im. R. Mielczarskiego w Katowicach

Jest to uniwersalny plan z przykładową terminologią dotyczącą wszystkich rodzajów literackich, opracowany na podstawie materiałów opublikowanych w czasopiśmie "Polonistyka.":
- Agata Wójtowicz: Jak Anglicy uczą czytania. "Polonistyka" 2001, nr 10, s. 586-591.

1. Analizy tekstów literackich - próba sformułowania uniwersalnego planu

CO ? KTO ? GDZIE ?

JAK ?

Głównymi cechami interpretacji powinny być : spójność i logika wywodu.

2. Analiza poezji : omówienie wyborów dokonanych przez autora w dziedzinie języka, formy, struktury dla osiągnięcia pożądanego efektu

1. ustalenie CELU tekstu, np. :

- zabawa,
- opis,
- wzbudzenie emocji,
- opowiedzenie historii,
- prowokowanie do myślenia i rozważań,
- informacja ,
- pocieszanie,
- wyrażenie uczuć (jakich?),
- wezwanie do walki,
- przekazanie idei (jakiej?),
- przekazanie nastroju,
- inne kombinacje...................

2. ustalenie STYLU utworu, np.:

- formalny lub nie...
- potoczny
- patetyczny (uzależniony od relacji jaką autor chce stworzyć miedzy sobą, a czytelnikiem)

3. określenie - NASTROJU, ATMOSFERY, TONACJI

- wiersz może być utrzymany w TONIE : zabawowym, spokojnym, poważnym, intymnym, niebiańskim, niefrasobliwym, religijnym, osobistym, wartościującym, uroczystym, tęsknym, pełnym zadumy, mrocznym, ostrym, uszczypliwym, sardonicznym, melancholijnym, kpiącym, ironicznym, sarkastycznym, filozoficznym, dramatycznym, frywolnym, bezosobowym, grozy, itd...
- NASTRÓJ jest ściśle połączony z tonacją utworu, lecz nie jest z nią tożsamy.
To określona tonacja wywołuje określony nastrój.

4. FORMA, to sposób w jaki rozmieszczono na papierze i najczęściej motywowana gatunkiem - treść. Poeta dokonując wyboru FORMY wysyła konkretny sygnał do odbiorcy, który powinien być świadom uwarunkowań historycznych czy teoretycznych gatunku. Wybór FORMY jest jednym z elementów niosących określone treści.
FORMA, to także - kształt leksykalny, - gramatyka, - składnia tekstu
Np. jak używane są przez autora części mowy ( rzeczowniki, przymiotniki, czasowniki, przysłówki tzn. czy używane są w tradycyjnym znaczeniu, czy może w nowatorski czy charakterystyczny sposób, jaki osiągnięto efekt ?
Składnia : zdania długie, rozbudowane, czy krótkie, równoważnikowe, czy zastosowano inwersję w szyku i czemu ona ew. służy, paralelizm składniowy, elipsy, anafory, epifory
Zastosowano : neologizmy, archaizmy, dialektyzmy, czy są one ozdobnikiem czy ważnym elementem tekstu
Środki interpunkcyjne - są, czy ich nie ma ? wykrzyknienia, pytajniki itd.

5. ŚRODKI STYLISTYCZNE : metafora, symbol, metonimia, synekdocha, porównanie, personifikacja, animizacja, paradoks, antyteza, oksymoron, pytania retoryczne, powtórzenie, paralelizm składniowy, elipsa, parafraza, epifora, anafora, aliteracja, apostrofa, onomatopeja, hiperbola, ironia, groteska.
Istotne jest podczas analizy zwrócenie uwagi na brzmienie tekstu, jego "muzyczność", rytm itp. jeśli zwraca uwagę.
WAŻNE! Połączenie analizy literackiej i językowej spełnia swą rolę gdy omówione środki stanowią dopełnienie treści analizy

3 . Analiza prozy - koncentracja na przedstawieniu powiązanych ze sobą wydarzeń.
Narrator - prowadząc opowiadanie, prezentuje określony punkt widzenia.
Opowieść rozpoczyna się i kończy, jest napisana w jakimś celu, biorą w niej udział bohaterowie. Główne terminy dla analizy prozy to: fabuła, akcja, opis, opowiadanie - narracja

Główne punkty analizy prozy:

1. określenie GATUNKU- opowiadanie, powieść, nowela, esej, reportaż (nazwać gatunek)

2. PUNKT WIDZENIA :

A narracja pierwszoosobowa :

- znamy najskrytsze myśli narratora,
- przeprowadzana retrospekcja pozwala zobaczyć bohatera
- narratora w różnych etapach rozwoju, jest subiektywna,
- narratorem nie musi być bohater pierwszoplanowy

B narracja trzecioosobowa :

- narrator najczęściej jest wszechwiedzący,
- wydarzenia opisywane z dystansu
- ocena dla czytelnika,
- narrator ukryty, nie uczestniczy w wydarzeniach świata przedstawionego oceniając i interpretując z dystansu,
- narrator może mieć wiedzę ograniczoną, zwroty : wydawało się, że..., wyglądało jak... ,
- narracja personalna, z punktu widzenia któregoś z bohaterów.

3. SŁOWNICTWO:
Pisarz dokonuje wyboru słownictwa, w określonym celu, należy odpowiedzieć na pytanie : czy dobór słownictwa przedstawia idee autora?

Słownictwo może być : specjalistyczne, archiwalne, formalne, skomplikowane, kolokwialne, proste, opisowe, współczesne, analityczne. Dobór słownictwa zależy od :

- świata (środowiska), do którego należy autor
- świata, który chce stworzyć w utworze

4. TECHNIKI NARRACJI :

- mowa niezależna ( dialogi i monologi bohaterów) , wydzielona z narracji, ,
- mowa zależna : jeden ze sposobów przytaczania wypowiedzi : powiedział, że
- mowa pozornie zależna : narrator trzecioosobowy przedstawia myśli, odczucia bohatera tak jakby mówił sam bohater,
- strumień świadomości, monolog wewnętrzny

5. GRAMATYKA warto zwrócić uwagę jak autor konstruuje tekst pod względem gramatycznym i jaki to ma wpływ na efekt artystyczny i komunikację.

6. SEMANTYKA - znaczenia

1. dosłowne
2. metaforyczne, należy szukać "głębszej" warstwy tekstu

7. INTENCJE AUTORA :

- charakterystyka - opis i przedstawienie akcji
- kreowanie atmosfery
- eksperyment w warstwie języka, stylu i.t.d.

Komentarz do fragmentu prozy będzie poprzedzony konkretnym poleceniem egzaminacyjnym. Uczeń musi potrafić umieścić fragment w kontekście całości.

4. Analiza dramatu

- polega na odkryciu i zrozumieniu języka dramatu, dzięki któremu można osiągnąć określony efekt sceniczny.
Dramat jest rodzajem literackim wpisanym w konwencje narzucone przez scenę. Posługuje się głównie - dialogiem, monologiem i w formach tradycyjnych didaskaliami, które pełnią funkcje opisowe.

SKŁADNIKI DRAMATU :

a. Konflikt

- centralny punkt utworu. W ramach zarysowanego konfliktu może być prezentowany bohater lub idee, systemy wartości zarysowane przez sposób działania bohaterów.

b. Realizm

- dramat często odchodzi od czystego realizmu, ale często elementy realistyczne połączone są z fantastycznymi (Wesele, Wyspiańskiego), lub świat przedstawiony nie ma nic wspólnego ze światem realnym. W skład charakterystyki realiów dramatu wchodzi także :
- realizm psychologiczny (koncentracja na przemyśleniach, uczuciach i emocjach bohaterów),
- "prawdziwość" języka, otoczenia, postaci , czasu i miejsca akcji.

c. Fabuła

- w większości sztuk odgrywa główną rolę, choć są takie w których klasycznie pojętej "akcji" jako ciągu następujących po sobie wydarzeń nie ma (Kartoteka, Różewicza). Cechy dobrze skonstruowanej fabuły:

- utrzymanie zainteresowania publiczności,
- skupienie zainteresowania odbiorców na bohaterach i przedstawionych wątkach,
- zagęszczenie zwrotów akcji i momentów impasu,
- wzbudzanie określonych oczekiwań,
- tworzenie niespodziewanych rozwiązań,
- płynne przenoszenie akcji ze sceny na scenę, z aktu na akt

d. Struktura dramatu obejmuje :

- ekspozycję (otwarcie sztuki, przedstawienie bohaterów),
- zawiązanie akcji (wydarzenie, które jest punktem wyjścia dla fabuły),
- rozwinięcie akcji - intrygę,
- punkt kulminacyjny,
- perypetię (kryzys),
- rozwiązanie akcji

e. Język dramatu:

- zależy od pożądanych efektów - może być kolokwialny, formalny, poważny, pełen humoru, a także slang lub gwara,
- dialog - główna struktura językowa dramatu prezentująca postaci, sytuacje, wydarzenia z przeszłości, kreująca określoną atmosferę,
- monolog, pozwala szerzej wyrazić myśli i uczucia bohatera, wypowiadany w przełomowych momentach przyczynia się do zwrotów akcji, może pełnić funkcję retardacyjną (opóźniającą), główne pytanie analizy : dlaczego twórca użył tej formy w tym punkcie utworu i co dzięki temu osiągnął?
- mówienie "na stronie" - częsty zwrot do publiczności, lub fragmenty, w których bohater mówi "do siebie",

f. Bohaterowie - muszą być interesujący i przekonujący, są charakteryzowani poprzez :

- didaskalia,
- to, co i jak bohater mówi,
- jak go charakteryzują inne postacie

g. Wprowadzenie w akcję,

następuje przez monolog jednego z bohaterów lub dialog, w którym zostają podane podstawowe informacje dotyczące fabuły i innych bohaterów; centralny konflikt musi być pokazany szybko aby zainteresować publiczność. W kreowaniu atmosfery oczekiwania kluczową rolę odgrywa język, służący do określenia i realizowania tematu, przesłania i fabuły w tekście.

h. Metaforyka

- dramat, tak jak inne rodzaje literackie posługuje się językiem także na poziomie metaforycznym. Dramaturg używa ; symboli, porównań, oddziałując na wyobraźnię odbiorcy - kreuje świat przedstawiony i mnoży ukryte sensy. Stosuje także środki retoryczne, służące wywołaniu określonego efektu odbiorczego.

i. Ironia

- pojawia się wtedy, gdy publiczność wie coś, czego nie wie bohater:

- ironia tragiczna - efekt przeciwieństwa między świadomością bohatera a jego rzeczywistą sytuacją, którą przedstawia dramat i którą znają widzowie,
- ironia werbalna - sytuacja, gdy bohater mówi, z różnych przyczyn, celowo nie to, co naprawdę myśli.

j. Kontekst

- to szeroko pojęty czas powstania sztuki, typ społeczeństwa, które stworzyło dane konflikty, uwarunkowania kulturowe itp

UWAGA, podczas analizy dramatu mogą się pojawić następujące polecenia :

1. W jaki sposób autor charakteryzuje i ocenia głównego bohatera (bohaterów) - forma, styl, słownictwo. Uwzględnij językowy kształt utworu jako całości.
2. Pokaż, jakie środki językowe tworzą dramatyczne napięcie miedzy bohaterami.
3. Pokaż językowe sposoby opracowania tematu sztuki - uwzględnij środki stylistyczne i retoryczne

Opracowano na podstawie materiałów opublikowanych w czasopiśmie "Polonistyka."
- Agata Wójtowicz: Jak Anglicy uczą czytania. "Polonistyka" 2001, nr 10, s. 586-591.