"Wieś nie jest tak prosta jakby się zdawało".
S. Żeromski Dzieje grzechu

Placówka i Chłopi - dwa różne ideologicznie (w szerokim rozumieniu tego słowa) utwory powieściowe o tematyce wiejskiej stanowią podobne do siebie pod względem konstrukcyjnym modele świata: pozytywistyczny i naturalistyczny. U Prusa, mimo różnorodnych perypetii, realizuje się postulat pozytywny, powieść ta jest przecież utworem o ściśle określonej tendencji. Naturalistyczna koncepcja Reymonta nie jest tak jednoznaczna, zabarwiona bowiem została elementami modernistycznymi.

W Weselu Wyspiańskiego nieustannie mamy świadomość istnienia pobliskiego, konkretnego miasta, z którego przybywa spora cześć postaci utworu, w powieściach Prusa i Reymonta natomiast zauważamy wyraźną tendencję dośrodkową: wieś jest tu wszystkim i wszystko jest we wsi.

Poza tę granicę - miejsca zamieszkania, urodzenia i śmierci - bohaterowie Chłopów przedostają się rzadko: na jarmark, do sądu lub nieokreślonego dokładniej wojska. To raczej świat zewnętrzny przychodzi do Lipiec, które leżą na drodze wędrówek żebraków, agitatorów ludowych. Czasem wieś staje się celem wyprawy przedstawicieli władzy - urzędników albo strażników.

Gdzieś w tym świecie jeszcze, ale w rzeczywistości prawie poza nim, znajduje się dwór szlachecki z jego własnymi sprawami. Gdzieś dalej, całkowicie poza terenem akcji, leżą pobliskie wsie. Ich mieszkańcy, przychodzą do Lipiec do kościoła lub do karczmy, a w wyjątkowym wypadku z sąsiedzką pomocą przy pracach w polu. Lipce to przestrzeń realna, bliska; mityczna staje się natomiast Ameryka - odległa i tajemnicza. Przestrzeń wiejska jest zarazem otwarta dzięki krajobrazowym przestworom i zamknięta - bo pozostająca w kręgu dogmatów społecznych.

Wieś Lipce jest -- w sensie kompozycyjnym - "samowystarczalna". Jest w niej wszystko: kościół i karczma, cmentarz, młyn i wiatrak, dwór i chałupy, ogrody i łąki, sady, drogi i ścieżki, i przede wszystkim - pola. Odbiciem analogicznym tego schematu będzie gospodarstwo najbogatszego gospodarza. Znajdują sią w nim prawie wszystkie pozycje wiejskiego inwentarza - - budynki mieszkalne, zabudowania gospodarskie, rozmaite rodzaje upraw, zwierzęta, członkowie rodziny i robotnicy, stali oraz sezonowi, przedmioty codziennego użytku i przedmioty "świąteczne".

Krajobraz naturalny współgra z tworami rąk ludzkich. Jest las, łąki, rzeka, wzgórza itd. z jednej strony, z drugiej zaś - pola, pastwiska, staw, sady. Wszystko to zostało podzielone i to w sposób ustalony hierarchicznie. U szczytu społecznej piramidy posiadania znajduje się dziedzic, potem najbogatszy Boryna i inni - wójt, sołtys, kowal, młynarz. Obok nich, między dziedzicem a chłopami-gospodarzami, znajduje się w hierarchi społecznej ksiądz - zwłaszcza ze względu na jego specyficzne znaczenie moralne z racji pełnionych funkcji duchownego (ale również dlatego, że posiada pola, krowy, konie, pasiekę - a więc "gospodaruje" w jakimś sensie) i organista. Kolejno gospodarze coraz ubożsi, aż wreszcie komornicy (nie zaliczani do gospodarzy!), mieszkający kątem i chodzący na odrobek oraz żebracy. Gdzieś między uboższymi gospodarzami a komornikami rozpościera się warstwa nieokreślonego, wiejskiego "lumpenproletariatu" - parobcy i słudzy, kościelny Jambroży, poniekąd "pątnik" Roch, Żyd-karczmarz. Gospodarze bogatsi, warto zaznaczyć, to ci, którzy mają dużo ziemi, albo ziemię i dodatkowo wykonują zawód kowala czy młynarza lub też pełnią funkcję wójta albo sołtysa. A zatem nie tylko stan posiadania, lecz również specyficzna wiedza i umiejętność określają status społeczny członka zbiorowości wiejskiej. Dlatego też ksiądz, mający mniej ziemi niż Boryna, był ważniejszą osobą z racji spełnianych funkcji posiadających dodatkową rangę sakralną. Podobnie z wójtem, sołtysem, a zwłaszcza pisarzem jako przedstawicielami urzędu i władzy. Układ taki spotykamy i we wcześniejszych utworach pozytywistów - Prusa, Sienkiewicza (Szkice węglem, Bartek Zwycięzca), Orzeszkowej.

Ten kształt i wymiary świata powieściowego zostały zrealizowane poprzez działanie dwuetapowe. Reymont pisząc swą powieść dokonał selekcji posiadanych wiadomości na temat rzeczywistości wiejskiej, a następnie odpowiednio je ukształtował w wymiarach tematycznych, kompozycyjnych i językowo-stylistycznych. W rezultacie, takich złożonych zabiegów powstał literacki model społeczny, w którym panują pewne obyczaje i rządzą pewne prawa. Przedstawione w powieści są w jakimś stopniu odbiciem sytuacji wsi polskiej w zaborze rosyjskim w drugiej połowie XIX wieku. Trzeba jednak pamiętać o tym, że opis rzeczywistości u Reymonta nie jest np. naukowy, lecz artystyczny, literacki. Wiadomości ekonomiczne, socjologiczne, historyczne, psychologiczne, folklorystyczne oraz osobiste doświadczenia pisarza zostały podporządkowane zasadom konstrukcyjnym dzieła sztuki. "Wszelkie środki artystycznego wyrazu, cała alchemia literacka, cała anatomicz-ność analitycznej obserwacji i rekonstrukcji artystycznej, wszystko oddane zostało wyłącznie w służbę dzieła jako utworu artystycznego" - powiada o Chłopach Tadeusz Peiper.

Istotnie. W powieści Chłopi świat przedstawiony został bardzo celowo zorganizowany, by spełnić zamysł artystyczny, stworzyć epicką, symboliczną wizją wsi. Temu celowi podporządkował autor Ziemi obiecanej konstrukcję akcji i fabuły, opartą na specyficznych własnościach czasu i przestrzeni.

O czasie w Chlapach napisano sporo. Wymieńmy tu prace Marii Rzeuskiej, Kazimierza Wyki, esej Stanisława Balbusa. To, co dzieje się w powieści, zostało rozdzielone w rytm i cykl czasu przyrodniczego. Bezpośrednie powiązanie codziennego życia wiejskiego i pracy z przyrodą powoduje ścisłą zależność między kalendarzem biologicznym a działalnością człowieka. Powieściowe ramy temporalne rozpoczynają się sytuacją niebanalną. Otwiera cykl roczny utworu nie obraz narodzin wiosennych, lecz panorama jesieni. Przyroda, barwy krajobrazu, światło, prace polowe wykazują dążenie do zimowego letargu, tempo akcji zostaje zwolnione, "uśpione". Z Lipiec, wyrusza na wędrówką "zarobkową" żebraczka Agata. Kończy się wykopywanie kartofli, nadchodzą słoty jesienne. Ale zamknięcie jesieni jest - na przekór wszystkiemu - dynamiczne i pełne życia. Wesele Macieja Boryny z Jagusią Dominikową kipi żywiołowością zabawy, migotem zmieniających się szybko scen, przywodzących nieodparcie na myśl malarstwo Brue-gla "chłopskiego". W kulminacyjnych momentach zabawy weselnej następuje nagła zmiana obrazu, który prezentuje teraz konającego w pobliskiej oborze Kubę. Koniec wesela o świcie i ostatnia śpiewka Dobranoc państwu młodym równocześnie ze śmiercią parobka Kuby rozgrywają się w momencie nadejścia zimy:

"A dzień podnosił się ciężko i cicho, porankowe brzaski siały na świat posępne, nieprzeniknione zwały chmur, a już przed samym wschodem słońca zamroczyło się z nagła i pociemniało, zaczął padać śnieg. Polatywał zrazu z rzadka [...] aż się i potem rozśnieżyło na dobre.

Śnieg sypał jakby przez gęste sito, padał prosto,'równo, jednostajnie bez szelestu i pokrywał dachy, drzewa, płoty i ziemię całą jakby pobielonym, szarawym przędziwem albo tym pierzem niedartym".

Część druga powieści, "Zima", rozpoczyna się scenami zmagań pomiędzy jesienią a późniejszą porą roku. O ile "Jesień" wypełniły zaloty i wesele Boryny, o tyle "Zima" pokrywa się z historią nieudanego małżeństwa i niesnaskami rodzinnymi z jednej strony, z drugiej zaś, szerszej społecznej - ze sporem o serwituty. Kończy część drugą bitwa o las i nieco melodramatyczne rozwiązanie konfliktu między Antkiem a Boryną. Część trzecią, "Wiosnę", otwiera - jako antyteza jesieni -powrót żebraczki Agaty, a zamyka śmierć Boryny, wystylizowana w wymiary mistycznej symboliki mitu agrarnego. Pogrzeb Macieja Boryny (w czasie którego dowiadujemy się kilku istotnych faktów z przeszłości zmarłego) to początek "Lata", koniec powieści zaś - wypędzenie Jagusi ze wsi.

Równolegle rozwija się w tych czterech porach roku, jak już wspomniano, wątek rodziny Borynów i, związane z nim, wątki losów pozostałych mieszkańców Lipiec.

Widać zatem, jak na naturalną strukturę czasową (pory roku) i przestrzenną (terenową) nakłada się bardzo złożona siatka związków gospodarczych, ekonomicznych i nadbudowanych na tej bazie - kulturowych, obyczajowych, politycznych, historycznych, religijnych (rola
1 funkcja księdza, organisty, nauczyciela, pisarza, wójta, sołtysa). Nb. i one zostały w praktyce sprowadzone do bazy ekonomicznej. Reymon-towskie poczucie rzeczywistości wywołuje obraz, którego cechy można określić mianem "patosu codzienności". Realizm konstytuuje tu wartości świata fikcji powieściowej, świata - mimo naturalistyczno-mo-dernistycznej metaforyki i symboliki - - racjonalistycznego. Bardzo łatwo z barwnych opisów życia wiejskiego dadzą się wydzielić partie tekstu prezentujące z nieomal socjologiczną precyzją gospodarczo-spo-łeczne jego aspekty.

Najmniejszą społeczną komórką - swoistym mikromodelem - jest tu rodzina. Najdokładniej opisano dom Borynów - wokół domu koncentruje się życie najbliższej rodziny. Głową wszystkiego jest gospodarz, rządca, pan woli swojej i innych, szafarz, prawodawca i egzekutor, władca nieomal absolutny, decydujący o wszystkim. Znacznie poniżej w hierarchii rodzinnej znajduje się żona, ewentualni rodzice gospodarza (żyjący "na swoim" lub tzw. "wycugu"), jego dzieci, wreszcie nie złączona więzami krwi służba: parobcy, "dziewuchy", i ... zwierzęta. Te ostatnie są wyznacznikiem wartości "majątku", odgrywają ważną rolę "żywicieli", nie raz, nie dwa podnosi się je także do rangi wyższej, szczególnie w czasie świąt ludowych i obrzędów religijnych, przeżywa się i opłakuje ich utratę, w krytycznych momentach przyprowadza do części mieszkalnych, leczy.

Aczkolwiek gospodarz jest władcą tego miniaturowego królestwa, zdarzają się, przeciw niemu skierowane, odruchy buntu (tak jak Antka przeciw ojcu). Bunt przeciwko zastanym wartościom, także, a może nawet najczęściej, prezentowanym przez osobę ojca, jest charakterystyczny dla modernizmu. Ekspresjonizm podniesie go (choć w innej nieco postaci - obalenia świata mieszczańskiego) do rangi naczelnej cnoty estetycznej i ideowej. U Reymonta przeciwstawienie się władzy ojcowskiej ma genezę motywowaną naturalistycznie, przez siłę popędu seksualnego. Cała wieś buntować się może przeciw innemu "władcy", przeciw "rządzącemu" dziedzicowi. Motorem wszystkich buntów są, mówiąc po prostu, problemy ekonomiczne, owo słynne posiadanie lub brak posiadania. Reymont co prawda bunt Antka motywuje także innymi okolicznościami, ale w ostatecznym rozrachunku walka dotyczy podziału majątkowego, nie zaś problemów moralnych, związanych z konfliktami psychologicznymi. To jest zasadnicze źródło antagonizmów, to jest powód, dla którego kojarzą się niedobrane małżeństwa, a mieszkańcy Lipiec kłócą się, biją, oszukują i procesują.

Na formy bytu społecznego mają wpływ także takie czynniki, jak sakralizacja, obrzędowość (mitologia, rytuał) wynikłe z tradycji ludowej i religijnej oraz zachowanie i myślenie, wypływające również m. in. z powyższych przyczyn.

Mity chłopskie, nierozłączne z mitami ziemskimi i przyrodniczymi, łączą się tutaj z mitologią narodową, którą głoszą opowieści pątnika Rocha o "dawnych polskich królach". Dochodzą do tego zaczerpnięte ze średniowiecznych legend chrześcijańskich przetransformowane w rodzimy folklor wątki biblijne.

Święte jest wszystko to, co związane jest z religią, choć jak to często bywa w przypadku wiary ludowej, dopuszczalne są odchylenia od doktryny, zdarzają się natomiast ostre przejawy krytycyzmu pod adresem sług kościoła. Chwalony za "ludzkość" proboszcz lipecki decyduje się w końcowej fazie napięć narosłych wokół Jagusi przymknąć oczy na nadchodzący samosąd, byle się nie narażać większości: "Nie mieszam się do niczego, róbcie co chcecie, ja nie wiem o niczym i jutro z rana jadę do Żarnowa na cały dzień". To odsunięcie się od wszystkiego jest równoznaczne z wydaniem wdowy po Borynie na pastwę rozwścieczonego tłumu.

Jest też w Chłopach króciutka, niemal niezauważalna a doskonała scenka, w której religijność łączy się ze śmiesznością. Pan Jacek odmówiwszy bardzo pobożnie pacierz u zwłok Boryny na odchodnym mimochodem zapala fajeczkę od płomienia świecy gromnicznej, naśladując tym gestem, nieświadomie oczywiście, osiemnastowiecznych libertynów.

W niezmienne schematy przekształciła się też obrzędowość świecka, związana z czynnościami gospodarskimi (oprawianie i podział mięsa krowiego czy świńskiego, darcie pierza, szatkowanie kapusty, przędzenie itd.) lub wydarzeniami bardziej uroczystymi, zwłaszcza jeśli wiążą sią one z działaniem sakralnym, np. wesele ze ślubem, stypa z pogrzebem.

Wszystko to warunkuje sposoby zachowań indywidualnych i społecznych, myślenie jednostkowe i ogólne. Niemałą przy tym rolą pełnią uczucia, ujmowane w konwencji biologicznego naturalizmu "bestii ludzkiej". Niemniej nie naturalistyczny idealizm, lecz w gruncie rzeczy materialistyczny realizm widzenia i opisywania świata determinuje postawy i zachowanie jednostek i społeczeństwa wiejskiego w Chłopach. Sposób przedstawiania rzeczywistości jest taki, że te kategorie zostały sprowadzone przede wszystkim do elementarnej - ślepej miłości do ziemi, atawistycznej siły, objawiającej się w rozmaitych sytuacjach.

Różnorodność widzenia świata na różnych jakby poziomach ujął Kazimierz Wyka w sposób następujący. Wyróżnia on w Chłopach trzy sposoby obserwacji i relacji, trzech narratorów, których określa mianem "stylizatora młodopolskiego", "wsiowego gaduły" i obserwatora realistycznego. Najczęściej głos zabiera w powieści ów "gaduła", toteż przeważa w utworze ten właśnie "prosty" sposób postrzegania i rozumienia świata. Wyka wywodzi tą postawą narratorską z tradycji gawędy charakterystycznej dla naszej literatury, podkreślając zarazem, że przeszła ona w dziele Reymonta ewolucję od gawędy szlacheckiej do gawędy chłopskiej. Takie spojrzenie narracyjne współbrzmi z precyzją obserwacji realistycznej. Trzecia struktura narracyjna, a zarazem trzeci styl pisarski w Chłopach - młodopolski - - oprócz interpretowania świata przedstawionego w konwencji modernistycznej nastrojowości, symbolizmu i metaforyczności pełni dodatkową funkcję kompozycyjną, organizując poszczególne elementy powieści w planowaną całość konstrukcyjną epopei. Tendencje epickie w stylizacji młodopolskiej ujawniają się w warstwie opisowej tła i zdarzeń zarysowanych wszerz i w głąb.

Z powodu specyficznej izolacji wsi i jej niewielkich stosunkowo rozmiarów jednostki .- wszystkie - bardzo wyraźnie determinują się wzajemnie. Nieustannie ktoś jest komuś kumem, ktoś się z kimś wadzi, przyjaźni lub kocha. Interesy są wspólne albo przynajmniej wiadome wszystkim. W takim modelu cywilizacyjnym wieś jest wspólnotą, a rzeczywistym bohaterem powieści staje sią zbiorowość. Podobnie jak w innych utworach Reymonta (np. w Ziemi obiecanej) autor daje syntezą pewnego środowiska. Jednostka nie jest w stanie dokonywać zmian całości; to całość wpływa na nią i ją kształtuje. Indywidualni bohaterowie okazują się elementami zbiorowości, silnej organizacji społecznej i to nie automatycznie, ale dzięki wzajemnym, rozlicznym powiązaniom. Chłop staje sią wtedy istotnym składnikiem narodowym. Reymont reprezentuje stanowisko odmienne niż np. Dyga-siński (a także Zola czy Maupassant), którzy w odniesieniu do chłopa głosili naturalistyczne koncepcje, pełne krytycyzmu i pesymizmu. Chłopi są tu raczej bliżsi optymistycznemu Błogosławieństwu ziemi Hamsuna (także ze wzglądu na modernistyczne akcenty mistyczne), czy nawet utworom Orzeszkowej.

Naturalną i społeczną historię rodziny Borynów - używając terminu Zoli - obserwujemy na niewielkiej przestrzeni jednego roku. Ale jest to rok obfity w zdarzenia, nie tylko powtarzające sią w ramach jednego cyklu, ale i w wypadki specjalne, istotne dla pojedynczych przedstawicieli rodziny, dla całej rodziny i całej wsi wreszcie. Przemija jedno pokolenie i przychodzi nowe. "Winą" Reymontowskiego naturalizmu jest przenoszenie zagadnień społecznych w sferą "historii naturalnej". Ale zasada pars pro fofo staje sią w tym przypadku zasadą typo-wości. Rodzina Borynów staje sią reprezentatywna w stosunku do społeczeństwa wiejskiego w ogóle, świat Borynów i ich bliskich jest światem polskiej wsi.

Zaznaczmy, przy okazji problematyki postaci, sceniczność w kompozycji Reymonta. Bohaterowie ,,grają" jak na scenie teatralnej. Ruchy, gesty, mimika, dialogi i zachowanie osób w powieści jest nader plastyczne. Psychologiczne treści ilustruje zewnętrzne zachowanie postaci. Adam Grzymała-Siedlecki nazwał z tego powodu Reymonta "malarzem powieści".

Ciekawe są losy dwóch postaci z krągu rodziny Borynów: gospodarza Macieja i parobka Kuby. Nie są one typowe dla klasy chłopskiej w wieku XIX, ale są charakterystyczne, świadczą o losach wsi w drugiej połowie stulecia i o liniach podziału przebiegających wewnątrz chłopskiego społeczeństwa.

Chłop - to człowiek, który żyje z własnej pracy, ale jest posiadaczem ziemi. Posiada ją właściwie od niedawna, bo uwłaszczenie chłopów w Królestwie nastąpiło w rezultacie rozgrywek politycznych caratu dopiero po roku 1863 (mniej wiącej w tym samym okresie stany południowe przegrywają wojną i zostaje zniesione niewolnictwo Murzynów na drugiej półkuli). Zatem ziemia jest w chłopskich rakach dopiero od niedawna i już zdążyło się pogłębić rozwarstwienie ekonomiczne wsi, przedstawione we wcześniejszych wywodach. Losy Boryny i jego parobka są diametralnie różne.

Kiedy umiera Maciej Boryna pozostawia spadkobiercom 32 morgi - przeszło 16 hektarów, czyli około 160 tysięcy metrów kwadratowych! - ziemi uprawnej, oprócz tego pastwiska, las, budynki, żywy i martwy inwentarz, a nawet przedmioty zbytku i gotówką.

Kiedy umiera Jakub Socha nie pozostawia nic, choć "ojce byli gospodarze". Rzecz znamienna - obaj, w ramach artystyczno-ideowej kompozycji, brali udział w powstaniu styczniowym. W Chłopach jest o tym kilka razy mowa (innym weteranem jest kościelny Jambroży, pamiętający czasy insurekcji kościuszkowskiej i Naczelnika - reminiscencje zainteresowań Reymonta epoką). Możemy się domyślać, jak potoczyły się losy okaleczonego w bojach w roku 1863 Kuby. Trudniej przyszłoby nam natomiast zrekonstruować drogą Macieja Boryny do stanowiska pierwszego gospodarza, pierwszego bogacza we wsi.

Historia powstaniowa Kuby i dziedzicowego brata - pana Jacka przypomina inne dzieje - księcia Odrowąża i Salomei Brynickłej w Wiernej rzece Żeromskiego. Uratowany powstaniec, przedstawiciel wyższej warstwy, wyjeżdża. Ci, którzy mu pomagali, pozostają bez nagrody. Jakub Socha na własnych plecach wynosi z pola bitwy rannego szlachcica. Przedstawiony został zresztą Socha przez autora jako człowiek dobry, uczciwy, niezmienny w rozmaitych kolejach losu, altruista, ewangeliczny w swej prostocie przyjaciel wszystkich i wszystkiego. Ocalony przezeń pan Jacek pragnie go wynagrodzić, poszukuje go po okolicznych wioskach, wreszcie przybywa zbyt późno, może już tylko zadumać sią na grobie powstańca- chłopa.

Pan Jacek również jest człowiekiem ewangelicznym .- sprawiedliwym i dobrym. Nie bacząc na swój wysoki stan szlachecki "brata się z ludem" - pomagając chłopom przy pracy, udzielając pomocy materialnej. W Placówce Prus wykpiwa (nb. również spokrewnionego z dziedzicem) szlacheckiego demokratę, farmazona pełnego dobrych chęci, ale nie znającego i nie rozumiejącego wsi. W Chłopach pan Jacek, początkowo obserwowany podejrzliwie, zdobywa zaufanie wsi swoimi uczynkami. W jego portrecie spotykamy ślady działań liberałów i demokratów szlacheckich, którzy - zwłaszcza w obliczu przemian politycznych i historycznych -*- dążyli do zbratania sią z ludem, w ramach takiej czy innej ideologii ludomańskiej już w epoce przedpowstaniowej. Potem byli to pozytywni organicznie y, sze-rzyciele oświaty, wreszcie działacze ruchów socjalistycznego, narodowego i in.

Na pogrzebie Boryny po raz pierwszy mówi się o nim w słowach następujących: "Dobry to był człowiek i prawy Polak. Był z nami w powstaniu, przystał do partii dobrowolnie". Dobrze to świadczy o obywatelskiej, patriotycznej postawie pierwszego bohatera powieści Reymonta, ale w sposób zgoła zagadkowy wikła ewentualną rekonstrukcją jego losów. Ziemię otrzymywano przecież za usmirienie pol-skowo miatieża, a na pewno nie za walką w szeregach "buntowszcay-ków". Jeśli zaś Boryna przed powstaniem posiadał ziemię... to za walkę w "partii" partyzanckiej powinien ją utracić. Należy przypuszczać, że autentyzm faktów historycznych został tu znowu świadomie podporządkowany dążeniu do komponowania ideologicznej wymowy dzieła.

Kto rządzi społecznością chłopów w Lipcach? Czy tylko naturali-styczne namiętności? Była już po części mowa o tym. "Dziedzic ci panuje, ksiądz ci panuje, urzędnik ci panuje - a ty ino rób a z głodu zdychaj i każdemu się nisko kłaniaj" -- powiada jeden z bohaterów powieści. Wymienieni potentaci są uosobieniem władzy wyższej - politycznej czy ekonomicznej. Ale na końcu utworu rzecz nabiera innego wymiaru, bardzo wymownego zresztą w określonej historycznej sytuacji. W ostatecznej konkluzji bowiem Reymont problem ten przedstawia inaczej. Gromadą rządzi gromada. Wypędzenie Jagusi ze wsi, czyn brutalny i skądinąd godny potępienia, jest tu świadectwem woli społeczności, która równa się prawu, owocem działalności zbiorowej, wyrazem siły tkwiącej w jedności chłopskiej. "Straszna rzecz gniew całego narodu, straszna!" -- brzmi jedno z końcowych, komentatorskich zdań epopei. Wspólnota, jak się okazuje, jest zdolna do wyrażania swych żądań, może nawet sprzeciwić się władzy oficjalnej polityki (oczywiście, polityki rosyjskiego zaborcy, co dość wyraźnie zostało przedstawione w historii walki o polską szkołą dla Lipiec).

Człowiek społeczny wsi symbolizuje tu, w przejrzyście zawoalowa-nej formie, społeczeństwo polskie. Świat Chłopów to model potencjalny narodu polskiego, szarpanego z zewnątrz i poprzez wewnętrzne sprzeczności, który jednak w chwilach ważkich zdobywa się na takie czy inne, ale znaczące (w sensie spojrzenia w przyszłość) odruchy solidaryzmu.

Chłopi, przeciwstawiając się wielowiekowej tradycji artystycznej, silnie spetryfikowanej w przypadku literatury polskiej, nie są sielanką. Reymontowskie widzenie świata nie jest rustykalne, lecz realistyczno-naturalistyczne (realizm opisu i naturalistyczna motywacja działań i zachowań). Chłopi stają się aktywną i coraz bardziej świadomą siłą narodową. Ludowy mit, wyraz partykularyzmu, który czyni ze wsi cały świat wesoły i spokojny, i odpowiednio tę wieś kształtuje, zostaje tu obalony. A jeśli stylizowany motyw ludowy przewija się na kartach powieści, to stanowi na ogół pretekst do zastosowania kompozycyjnych metafor i symboli łatwych do rozszyfrowania. Chociaż jest to ludowy sposób widzenia świata, akcja chłopskiej epopei toczy się wyraźnie ,,tu" i "teraz" (dla myślenia ludowego nie istnieje pojącie "przeszłości" bliższej i dalszej), wiadomo po zapoznaniu się z utworem, że świat Reymontowskich Chłopów i jego sprawy to coś znacznie więcej niż wieś Lipce, że chłopi to coś więcej niż jeden Boryna i garstka "gospodarzy", to obraz współzależności jednostki ludzkiej - społeczeństwa - narodu.

grudzień 1976